Sećanje nije bolno

Đerđ Konrad

Evropska unija je i sama udruženje nacionalnih država, a ne evropskih ljudi.

Imao sam šest godina kad je izbio Drugi svetski rat, sa Hildom, mojom nemačkom guvernantom, držeći se za ruke, nagnuti bliže radio-aparatu, slušao sam onaj neprijatni glas koji je Englezima i Jevrejima pretio istrebljenjem. Imao sam tada priliku da zapamtim reč Ausrottung. Majka mi je objasnila ko govori tako neprijatno i da je s nama gotovo ako ovom moćnom i, po svemu sudeći, mahnitom čoveku pođe za rukom da ostvari svoje naume.
Godina 1939. – to je bila ona godina kad je mađarski parlament u višestranačkoj harmoniji, uz podršku katoličke i protestantske crkve, doneo drugi set jevrejskih zakona kojim je skoro onemogućena egzistencija jevrejskog stanovništva.
Bila je to ujedno ona godina u kojoj su se u francuskom Evijanu zapadne domokratije sporazumele da neće pružiti azil Jevrejima koji pokušaju da izbegnu iz delova Evrope pod nacističkom okupacijom i da neće dozvoliti njihov odlazak u Palestinu, na teritoriju antičkog Izraela. Od tada je bilo posve jasno da ovaj čovek, i svi koji mu pomažu, priželjkuju našu propast.
Zajedno sa ocem slušao sam, sve dok je to bilo moguće, mađarske emisije vesti Radio Londona, iz čega sam zaključio da Radio Budimpešta laže. Očevi trgovački pomoćnici, mladi Jevreji, očevi bratići, preživljavali su paklene dane u Ukrajini kao pripadnici radnih jedinica, oni koji su se živi vratili 1943. godine ispričali su šta se sve tamo događalo. S deset godina više nisam imao nikakve iluzije.

*
Devetog maja 1945. okončane su borbe i formalno je završen Drugi svetski rat, ali logika i moral rata ni u kom slučaju nisu nestali. Razumem pod tim onaj pogled na svet koji je državi podarila skoro totalnu vlast, i koji priznaje pravo nacionalnim državama da po svom nahođenju tretiraju manjine koje žive na njenim teritorijama.
Kroz čitav 20. vek provlači se dilema šta je superiorniji princip: osnovna ljudska prava, dostojanstvo građana ili pak pretpostavljeni interes nacionalne države koji definiše političko vođstvo, poistovećujući, dakako, interes države s vlastitim interesom. Drugim rečima – humanizam ili nacionalizam?
Preseliti iz svojih domova milione ljudi, prognati ih preko granice, saterati ih u logore, lišiti ih prava, manjinske stanovnike degradirati na nivo drugorazrednih državljana, izdići vlast državne uprave iznad svega, to je onaj duh koji je u hitlerovskoj Nemačkoj i u staljinističkom Sovjetskom Savezu bio sam po sebi razumljiv, taj duh je, dakle, i dalje živeo, prateći u stopu istoriju srednjoevropskih i istočnoevropskih naroda sve do promene sistema, pa i dalje.
Bilo je moguće prognati dvanaest miliona Nemca iz istočnog dela Evrope. Iz Čehoslovačke, na osnovu takozvanih Benešovog dekreta, bilo je moguće autohtone Mađare, prisilnom razmenom stanovništva, preseliti južno od Dunava. Sa spornim sadržajem prava na nacionalno samoopredeljenje, grubo odvojenog od osnovnih ljudskih prava ili upravo suprotstavljenog osnovnim ljudskim pravima, složile su se i demokratske sile. Međunarodna zajednica je primila na znanje varvarsku praksu prisilne, nasilnim smrtima obeležene razmene stanovništa. Demokratije su postale saučesnice nedemokratskih postupaka koji su i na kraju 20. veka doveli, ovoga puta na tlu bivše Jugoslavije, do progona, a dobrim delom i uništenja više stotina hiljada ljudi.
Međunarodna zajednica, Ujedinjene nacije i Evropska unija do danas nisu mogla da se odluči čiji je suverenitet preči, suverenitet vlada ili suverenitet građana, i šta smatraju vrednijim poštovanja: realnu ljudsku stvarnost ili apstraktni ideal homogene nacionalne države. Ni u Evropskoj uniji, koja je sazdana na prihvatljivim principima, nije moguće sprečiti vlade u tome da prisile građane na nešto što im je neprihvatljivo, primera radi, na ignorisanje maternjeg jezika.
Budući da unutar države podrazumevajuća dostojanstvenost etničkih i verskih manjina ni do danas nije postala vladajući ideal ljudskog suživota, budući da je Evropska unija i sama udruženje nacionalnih država, a ne evropskih ljudi, ni danas u briselskom parlamentu nema sigurnih garancija evropskog humanizma.

Prevod s mađarskog: Arpad Vicko

(Arhipelag magazin ekskluzivno objavljuje odlomak iz knjige eseja Đerđa Konrada Izveštaj o stanju duha koju Arhipelag premijerno predstavlja na Sajmu knjiga u Beogradu.)